overig - Denkschrift, wetenschappelijk tijdschrift ChristenUnie (juli 2015)
Zand in de machine zijn
Het doel heiligt de middelen, zeggen veel mensen. Daarmee bedoelen ze dat je wat middelen betreft wel een oogje mag dichtknijpen als het maar voor een goed doel is. Volgens mij behoort het tot de kern van het evangelie dat dit onjuist is. In Gods koninkrijk heiligt het doel niet de middelen. Het is eerder andersom: de middelen, de weg die we kiezen, staat centraal. God zelf draagt zorg voor het doel.
123 x bekeken- Lees ook: Interview Gabriel Gonsalves (De Nieuwe Koers)
In de moderne tijd zijn middel en doel volledig van elkaar losgemaakt. Meer en meer zaken worden louter gezien als instrumenten, als middelen. Die moeten we verzamelen en vergroten om vervolgens onze doelen te bereiken. Bij elkaar levert dit een samenleving op die bulkt van de middelen, maar geen doelen meer heeft om voor te gaan.
Denk aan geld en economische groei. Niemand zal zeggen dat groei een doel op zich is. Nee, het is een middel tot welvaart, uiteraard. We moeten groeien omdat we dán... banen kunnen creëren, het milieu kunnen beschermen, de vrede kunnen bewaren. Groei is maar een middel, zegt iedereen. Maar wel een noodzakelijk middel. En precies daardoor wordt het de allesbepalende factor in de hele politiek. Het wordt heilig.
Ellul en het systeem
Een man die dit fenomeen doorzag, was Jacques Ellul, een Franse socioloog en theoloog die leefde van 1912 tot 1994. De wereld wordt niet voortgestuwd door ideeën, of door geld, zei hij, maar door iets anders: techniek. Daarmee bedoelt hij niet een bepaalde technologie, maar het hele maatschappelijke ordeningssysteem van wetenschap, politiek en economie dat voortdurend op zoek is naar het éne meest efficiënte middel, op ieder gebied. De maatschappij wordt steeds meer geleid door één principe: het "vermeerderen van de middelen". Dit leidt tot een systeem dat steeds moeilijker bij te sturen is. Het is autonoom geworden.
In de politiek is dit heel duidelijk. Bijna niemand roept om minder beleid, minder controle of minder groei. Als er een probleem is, wordt dit altijd aangepakt met méér organisatie, méér effect, méér groei, méér computersystemen. Een aanranding op een crèche? Voortaan moeten alle medewerkers van alle crèches een verklaring meenemen, ze mogen niet meer alleen op de groep staan en alles wordt gecontroleerd. Dit is deel van wat Ellul noemt het "technische systeem".
Mopperkont?
Veel mensen hebben Ellul geframed vanuit het perspectief van de techniekfilosofie. Waarbij hij dan de mopperkont is die terug naar vroeger wil. Maar het gaat er voor Ellul niet om dat hij machines niet leuk of niet ethisch vindt. Hij constateert wel dat de machine het ideaal van het technisch-economische systeem is. Dit systeem wil de wereld veranderen in een machine. Een "geluksmachine", noem ik dat, in de titel van mijn eigen, nieuwe boek hierover.
De geluksmachine vraagt niet wat zinvol is, of goed, maar alleen wat efficiënt en nuttig is. Maar nuttig voor wat... gek genoeg verdwijnt dat uit beeld naarmate de wereld nuttiger in elkaar zit. De enige agenda van de geluksmachine is het vermeerderen van de middelen. Het wil één ding: voortschrijden. Het wil de sterren kennen en de bospaadjes door de Amazone. Dat alle mensen in kaart worden gebracht en dat terroristen niet meer anoniem in de tram kunnen stappen.
Vrijheid ondermijnd
Volgens Ellul is dit een systeem dat uiteindelijk onze cultuur, onze natuur, maar ook onze vrijheid ondermijnt. Techniek (lees: de macht van de mens) ter discussie stellen wordt namelijk gezien als heiligschennis. Als radicaal gelovige christen geloofde Ellul echter dat we geroepen zijn om te getuigen van die vrijheid, die gefundeerd is in de openbaring van God, een macht die buiten al onze machten en systemen staat. Ellul deed dat zelf door erover te schrijven, vijftig boeken vol, maar ook door zijn verzetswerk in de oorlog, zijn voortrekkersrol in de milieubeweging, zijn werk onder criminele jongeren, enzovoorts.
Ellul gelooft niet dat het probleem vanuit de politiek opgelost kan orden. Politici kunnen het technische systeem helemaal niet bijsturen. Iedereen wil de wereld verbeteren door meer organisatie, meer techniek, meer groei, meer militair ingrijpen, of meer communicatiemiddelen. Maar het verraderlijke is dat niet wij, maar de middelen zelf aan het roer staan van dit systeem, dat zo complex is dat het feitelijk alleen door een technocratie kan worden bestuurd.
Zand in de machine
Zelf kiest Ellul daarom voor een anarchistische positie. Niet in de zin van anti-autoritair, maar in de zin van afzien van macht. We kunnen het systeem niet verbeteren, zegt hij, en ook niet afbreken. Het is onze evangelische roeping, zegt hij, om mensen vrijheid te geven, waar we maar kunnen, en daarmee "zand in de machine" te zijn.
Toch denk ik dat Ellul ook inspirerend is voor mensen die wél een roeping hebben voor de politiek. Met Ellul zouden we bijvoorbeeld kunnen zoeken naar een soort ethiek van de middelen. In plaats van maatregelen goed te keuren omdat het doel zo heilig is, zouden we we als criterium kunnen afspreken dat middelen in zichzelf goed moeten zijn. Vrijhandel stimuleren, straaljagers kopen, controlesystemen optuigen, bij alles zouden we eerst de vraag moeten stellen: wat zijn concreet de gevolgen, wat hebben we er werkelijk aan, is dit middel werkelijk goed in zichzelf? Of doen we het alleen maar omdat het onze middelen en dus onze macht vermeerdert?
Iconoclasme
Ellul is niet tegen techniek of organisatie. Wel gelooft hij dat christenen het kritisch zouden moeten ontvangen. "Iconoclastisch", noemt hij dat ergens. "Iconoclasme betekent het stukmaken van religieuze beelden, dus het vernietigen van de vergoddelijkte beelden van techniek. Als we techniek zien als niet meer dan dingen die nuttig kunnen zijn (en of dat inderdaad zo is, moeten we nagaan), en als we ophouden met geloven in techniek om de techniek, en het gaan behandelen als niet meer dan een ding, dan vernietigen we de basis van de macht die techniek over mensen heeft."
Ellul – die na zijn bekering gereformeerd werd – is heel kritisch over het protestantse idee van de cultuuropdracht. Volgens hem zijn we te naïef over de "machten" en de rebellie tegen God die nog diep in de maatschappij zit. Waarschijnlijk zou hij ook kritisch zijn over het politieke denken van de ChristenUnie. Juist daarom lijkt het me niet verkeerd als hij standaard onderdeel werd van elke kadercursus over geloof en politiek.
Frank Mulder is journalist voor o.a. De Groene Amsterdammer. Vorige maand verscheen bij Uitgeverij Kok zijn boek De geluksmachine. Daarin beschrijft hij hoe we een technische werkelijkheid aan het bouwen zijn waarin al onze verlangens worden bevredigd. Vanuit een frisse kijk op het evangelie doet hij – met Ellul – een pleidooi om uit deze machine te stappen en met beide voeten in de modder te staan. Voor meer info over Ellul, zie www.ellul.nl.
Op donderdagmiddag 9 juli 2015 organiseert het WI i.s.m. Frank Mulder een bijeenkomst over Ellul in Amersfoort. Interesse? Zie www.wi.christenunie.nl.
Gerelateerde artikelen
- Tegeltuinen, Jacques Ellul en de invloed van techniek (podcasts)
- Oorlog is hel (Karavaan der Zotten)
- Vrije ruimte uithakken (Karavaan der Zotten)
- Wij weigeren vijanden te zijn (Karavaan der Zotten)
- De leegte van geweld (Karavaan der Zotten)
Gebruikte Tags: ellul, geloof, geluksmachine, geweld, recht, techniek